نقاشی سیاه‌قلم: تاریخچه، ابزارها و تکنیک‌ها
در این مقاله به بررسی صفر تا صد تکنیک نقاشی سیاه‌قلم می‌پردازیم، از تاریخچه این هنر زیبا گرفته تا ابزارها و تکنیک‌های کاربردی آن.
نقاشی سیاه‌قلم چیست؟
نقاشی سیاه‌قلم، نوعی تکنیک نقاشی است که در آن از رنگ‌های تک‌رنگ(مانند مداد ذغالی، مداد گرافیتی و ذغال طراحی) و سایه‌ها به منظور ایجاد کنتراست(درجات مختلف تیرگی و روشنی) استفاده میشود.
برخلاف نقاشی‌های رنگی، در این تکنیک از طیف رنگی خاصی استفاده نمی‌شود و تمام نقاشی با ترکیب سایه‌های سیاه و خاکستری به وجود می آیند . این سبک به ویژه در نقاشی چهره محبوب است.
تاریخچه نقاشی سیاه‌قلم
نقاشی سیاه‌قلم از قدیمی‌ترین روش‌های هنری در تاریخ هنر است. در دوران باستان، هنرمندان از زغال و سنگ‌های سیاه استفاده می‌کردند تا نقش هایی را بر روی دیوارها و کاغذ ایجاد کنند. بعد ها نقاشانی مانند لئوناردو داوینچی و میکل آنژ از زغال و مدادهای گرافیتی برای طراحی‌های اولیه و طرح‌های دستی استفاده می‌کردند. در ایران نیز، این هنر از دیرباز جایگاه ویژه‌ای داشته و در نگارگری و طراحی چهره‌ها از آن بهره می‌بردند.
جالب است بدانید کلا کلمه سیاه قلم، از زمان استاد کمال الملک باب شد. درآن زمان بعضی از شاگردهای استاد از ذغال مل(ترکیب ذغال و مل که با استفاده از قلمو بر روی بوم کشیده میشد) برای کشیدن نقاشی استفاده می کردند. خود این ذغال ها درگذشته، دارای انواع و اقسام مختلفی بودند.
مزایای نقاشی سیاه‌قلم
• سادگی در اجرا: این تکنیک به ابزارهای متنوعی نیاز ندارد و میتوان با مداد و زغال شروع به کار کرد.
• تمرکز بر سایه و نور: نقاشی سیاه‌قلم به هنرمند کمک می‌کند تا درک بهتری از سایه و نور پیدا کند.
• واقع‌گرایی بالا: بسیاری از هنرمندان از سیاه‌قلم برای به تصویر کشیدن چهره‌های واقعی و صحنه‌های دقیق استفاده میکنند.
• تقویت مهارت طراحی: نقاشی سیاه‌قلم به دلیل نیاز به دقت در جزئیات، مهارت طراحی را تقویت می‌کند.
ابزار و وسایل موردنیاز برای نقاشی سیاه‌قلم
نقاشی سیاه‌قلم به ابزارهای خاصی نیاز دارد که هر کدام به نوبه خود نقش مهمی دارند. در ادامه برخی از مهم‌ترین ابزارها و نکات استفاده از آن‌ها را بیان می کنیم:
مدادهای گرافیتی
مدادهای گرافیتی یکی از محبوب‌ترین و مقرون به‌صرفه‌ترین ابزارهای نقاشی هستند و در سیاه قلم ابزار اصلی به حساب می آید. این مدادها از ابزارهای ابتدایی هنری‌اند که اکثر کودکان از سنین پایین با آن آشنا می‌شوند.
نکته مهم در استفاده از مداد گرافیتی، درک درجه‌بندی و کاربرد آن است. این مدادها با حروف و اعداد مانند “H” (روشن تر و سخت تر) و “B” (نرم و سیاه‌تر و تیرگی بیشتر) درجه‌بندی می‌شوند. در زیر به برخی از رایج‌ترین وزن‌های مداد گرافیتی و کاربردهای آن‌ها اشاره میکنیم:
• 2H: سخت‌ترین نوع، مناسب برای طرح‌های سبک و نقشه‌کشی فنی.
• H: کمی نرم‌تر از 2H، مناسب برای خطوط ساختمانی.
• HB: یک مداد همه‌کاره با ترکیب خوبی از سختی و نرمی.
• 2B: نرم‌تر، مناسب برای سایه‌زنی ابتدایی.
• 6B: نرم‌ترین نوع برای سایه‌زنی قوی و عمیق.
زغال طراحی
زغال نرم و پررنگ است و برای نقاشی سیاه‌قلم گزینه‌ای ایده‌آل می باشد. با زغال می توانید سایه‌های دقیق ایجاد کنید. معمولا در نقاشی سیاه قلم، نقاشان برای درآوردن سایه ها، با استفاده از کاتر یا سنباده، زغال را پودر کرده و با کف دریا ترکیب میکنند تا بتوانند سایه مد نظرشان را بدست آورند.
کف دریا Cuttlebone
عجیب ترین وسیله ای که در سیاه قلم استفاده میشود و بسیار موردنیاز است، کف دریا نام دارد و با پودر زغال ترکیب میشود تا سایه یکدست تری ایجاد شود. این وسیله بسیار کاربردی است که میتوانید به راحتی از عطاری ها تهیه کنید و یا به صورت پودر شده از فروشگاه خرید کنید.
همانطور که گفتیم در نقاشی سیاه قلم و در بعضی از طرح ها مایلیم که سایه روشنی داشته باشیم و یا به قسمتی از طرح حجم بدهیم، در این صورت کف دریا را به صورت پودر درآورده و با پودر ذغال مخلوط میکنیم و به عنوان رنگ، به کمک قلم مو استفاده میکنیم.
برای تکنیک سایه، از قلموهای سرتخت زبر مثل برند پارس آرت1111 یا برند ماریس استفاده می شود تا تمامی پودر زغال به سطح مقوا نفوذ کند و سایه ها پخته تر شوند.
انواع مختلف زغال عبارتند از:
• زغال انگور یا بید: نرم و سبک، مناسب برای طرح‌های اولیه.
• زغال فشرده: تیره و سخت، ایده‌آل برای خطوط تمیز و تیره مثل زغال فشرده کرتاکالر یا پژواک و …
• زغال پودری: مناسب برای پوشش وسیع و ایجاد لایه‌های رنگی روشن.مثل پودرهای برند ویونا، کلارک و ریما و …
درجات مختلف پودر، زغال و قلموهای مخصوص سیاه قلم را می توانید از فروشگاه آرتا هنری تهیه کنید.
پاکن های مخصوص طراحی وسیاه قلم
در سیاه قلم با توجه به چرب بودن زغال و مداد طراحی، نمیتوان از پاکن های معمولی استفاده کرد و نیازمند پاک کن مخصوص است.
پاک‌کن‌ها می‌توانند برای ایجاد هایلایت‌های دقیق در مو یا سطوح فلزی به کار روند.
انواع پاک کن ها
پاکن خمیری: پاک‌کن خمیری یکی دیگر از ابزارهای ضروری در نقاشی سیاه‌قلم است. این پاک‌کن به هنرمند اجازه می‌دهد تا نقاط روشن را ایجاد کند و لایه تیرگی طراحی اولیه را بردارد و بدون آسیب زدن به کاغذ، اثرات نور و سایه را تنظیم کند. این پاکن همانند خمیربازی کودکان است و می توانید به هر شکلی که خواستید آن را درآورید.
این نوع، آشغال پاکن روی سطح به جای نمی گذارد.
پاکن خمیری، برندهای مختلفی دارد که بهترین آن فابرکاستل از نوع قابدار است تا پاکن خشک نشود. بعد از آن برندهای جایگزین مثل کوییلو و برندهای چینی مثل ماریس و هیگر پرطرفدار هستند.
پاک کن مدادی: این پاکن قابلیت تراش کردن دارد. پاک کنندگی این پاک کن بسیار کم است و در اثر فشار زیاد به بافت کاغذ نیز آسیب میزند، اما از آن استفاده های خاصی در تکنیک هایپررئال سیاه قلم می شود. برای ایجاد بافت پوست به شدت مناسب است.
برندهای معروف تولید کننده پاک کن مدادی فرچه دار: فابر کاستل، استدلر، فکتیس، ام کیو و …
پاک کن اتودی: پاک کن اتودی دقیقا مشابه اتود های طراحی میباشد با این تفاوت که بجای مغز و نوک گرافیت، مغزی پاک کن دارد.
خصوصیات این پاک کن:
سایز بندی و ضخامت های مختلف (از سایز ۲.۳ میل تا ۷ میل)
فرم مغزی مستطیلی و مقاطع دیگر نیز دارد.
قابلیت تعویض مغزی پس از اتمام.
دقت بسیار زیاد و پاک کنندگی بسیار خوب.
با این پاکن در ایجاد خطوط ظریف تار موها استفاده می شود
خرید این پاکن حتی بدون مابقی پاکن ها پیشنهاد می شود. برندهای خوب پاکن اتودی عبارتند از تومبو، تولیپ، تی ام کیو و …
پاک کن برقی: پاک کن برقی در ابتدای شروع آموزش طراحی و نقاشی وسیله فانتزی بنظر میرسد. ولی برای نقاشان حرفه ای سیاه قلم، باعث سرعت بخشیدن به نقاشی و دقت بالا در تصحیح و ایجاد نور میشود.
پاک کن سر پاک کن برقی قابلیت تعویض دارد و به علت سر چرخشی نور های بسیار شدید ایجاد می کند.
برندهای معروف تولید کننده پاک کن برقی: درونت ،تیهو، تکنیکال و …
مداد های ذغالی و کنته
کنته ابزاری پرکاربرد در سیاه قلم و طراحی است. مغزی آن اغلب از جنس زغال می باشد.
قابل استفاده بر روی انواع مقوا، کاغذ کرافت و … می باشد. از لحاظ میزان خشک یا چرب بودن و همچنین درجه و تناژ سیاهی در برندهای مختلف یافت می شود.
بهترین آن برند فابرکاستل است. در رنگ سفید هم نیز تولید می شود.
مداد کنته سفید معمولا (کنته سفید مدیوم فابرکاستل) برای براق کردن موها و یا دربرخی از موارد برای ایجاد نور و یا در بافت ها کاربرد دارد. بطور مثال در بخشی از نقاشی سیاه قلم پس از پاک کن زدن متوجه می شویم که محل موردنظر، درخشندگی لازم را ندارد و خوب سفید نشده است، پس در این مورد از کنته سفید استفاده میکنیم.
کاغذ مخصوص سیاه‌قلم
کاغذهای مخصوص این سبک نقاشی با بافت‌های مختلفی عرضه می‌شوند. کاغذهای بافت‌دار برای زغال مناسب‌اند و کاغذهای صاف و نرم برای مداد گرافیتی. انتخاب کاغذ می‌تواند بر کیفیت و جلوه نهایی نقاشی تأثیر بسزایی داشته باشد. مقوا فابریانو 220 گرم یا الر بهترین نوع مقوا برای این تکنیک است. همینطور مقوا اشتنباخ 160 گرم هم در این نقاشی سیاه قلم به کار برده میشود.
دفترهای طراحی با کاغذ پارس و کرافت هم گزینه های خوبی برای طراحی هستند.
محوکن (بلندر)
محوکن یکی از وسایل پرکاربرد در نقاشی سیاه قلم در اندازه های گوناگون است. از محوکن برای پخش کردن رنگ برروی کاغذ و سایه زنی استفاده می شود.
به عبارت دیگر محوکن برای ترکیب بهتر سایه‌ها و ایجاد سایه های نرم و بدون لک استفاده میشود. محوکن اثر خطوط مدادطراحی و مداد زغالی را کاهش می دهد و ظاهری یکدست تر به نقاشی شما می دهد.
از جمله برندهای موفق در زمینه تولید محوکن میتوان به مارک کرتاکالر و کنته اشاره کرد.
فیکساتیو (ثابت‌کننده)
فیکساتیو نوعی اسپری ثابت‌کننده است که برای حفظ نقاشی و جلوگیری از لکه‌شدن استفاده میشود. این اسپری‌ها معمولاً پس از اتمام کار بر روی نقاشی زده می‌شوند تا از جابجایی تیرگی زغال یا مداد جلوگیری کنند.
دیگر ابزارهایی که در سیاه قلم استفاده میشود میتوان به قلموهای نرم و نیمه زبر، قلمومحوکن ، قلموهای زبان گربه ای،چسب کاغذی و سمباده ساختمانی اشاره کرد.
همینطور وسایل دیگری مثل تخته و گیره کاغذ، گچ سفید، راپید و خودکار سفید، قلمو زمینه ماکو، تراش دوقلو و … وسایلی هستند که در این تکنیک به کار می آیند.
تمامی این وسایل را می توانید از فروشگاه آرتاهنری تهیه کنید.
تکنیک‌های طراحی نقاشی سیاه‌قلم
نقاشی سیاه‌قلم به تکنیک‌های خاصی برای استفاده از سایه و نور نیاز دارد. در ادامه برخی از این تکنیک‌ها و نکات کاربردی آورده شده است.
تمرین‌های ساده در ابتدای کار به شما کمک می کند تا دستتان راه بیفتد. از این تمرین ها میتوان به کشیدن خطوط مستقیم و خطوط موازی با فاصله‌های یکسان اشاره کرد. این تمرین‌ها باعث تسلط بیشتر و ایجاد مهارت در استفاده از مداد می‌شوند.
روش‌های نگه‌داشتن مداد برای طراحی
نحوه نگه‌داشتن مداد تفاوت بزرگی در نتیجه نهایی ایجاد می‌کند. در اینجا سه روش اصلی برای نگه‌داشتن مداد را بیان میکنیم:
- روش استاندارد: برای ایجاد جزئیات خوب، مداد نزدیک به نوک گرفته میشود.
- روش آزاد: مداد از فاصله بیشتری نسبت به نوک گرفته میشود و دست آزادی بیشتری دارد.
- روش چتری: برای طراحی‌های بزرگتر و با استفاده از تمام بازو مفید است.
تکنیک سایه زنی
سایه‌زنی از اصول مهم در نقاشی سیاه‌قلم است. روش‌های مختلفی برای سایه‌زنی وجود دارد:
• لکه‌دار کردن: پودر گرافیت یا زغال را میتوان با نوک انگشت یا ابزار مانند قلمو روی کاغذ پخش کرد تا سایه‌های نرم و ترکیبی ایجاد شود.
• پاک‌سازی و روشن‌سازی: از پاک‌کن برای ایجاد نقاط روشن و هایلایت‌ها استفاده کنید.
• هاشور: هاشورهای ضربدری ساده ترین روش برای نمایش درجات سایه است. در این روش از سفیدی کاغذ شروع می کنید تا به یک صفحه تقریبا پر از سیاهی برسید.
مراحل انجام نقاشی سیاه‌قلم
۱. انتخاب طرح و کاغذ مناسب: ابتدا طرح مورد نظر خود را انتخاب کنید و کاغذی مناسب برای نقاشی آماده کنید. ۲. اسکچ اولیه: با استفاده از مداد، طرح اولیه‌ای از موضوع خود بکشید. در این مرحله نیازی به جزئیات دقیق نیست. ۳. کار با زغال و مداد گرافیتی: پس از ایجاد طرح اولیه، با زغال یا مداد گرافیتی شروع به اضافه کردن سایه‌ها و تیرگی‌ها کنید. ۴. استفاده از محوکن: برای نرم‌تر شدن سایه‌ها و محوشدگی، از محوکن یا بلندر استفاده کنید. ۵. ایجاد روشنایی با پاک‌کن خمیری: در پایان، نقاط روشن و برجسته را با پاک‌کن خمیری اضافه کنید تا نقاشی زنده‌تر شود. ۶. فیکس کردن نقاشی: در نهایت با استفاده از فیکساتیو، نقاشی را ثابت کنید.
مقایسه مدادهای گرافیتی و زغال در نقاشی سیاه‌قلم
مدادهای گرافیتی به دلیل سادگی و قیمت مناسب برای شروع کار مناسب هستند و به هنرمندان تازه‌کار کمک میکنند تا مهارت‌های اولیه سایه‌زنی را فراگیرند. اما زغال به دلیل عمق رنگی بیشتر و ترکیب‌پذیری بالا، گزینه‌ای پیشرفته‌تر است. این دو ابزار در کنار یکدیگر می‌توانند تنوع و ترکیب‌های جذابی در نقاشی سیاه‌قلم ایجاد کنند.
به عبارت دیگر مداد نسبت به زغال از تیرگی کمتری برخوردار است. مداد در برابر نور براق است بر خلاف زغال که در نور بسیار تیره و کدر است.جنس زغال نسبت به مداد چرب تر است و دلیل اینکه حتی بعد از استفاده از پاک کن اثرش میماند همین است. مداد به دلیل داشتن بافتی سفت برای طرح های بسیار ظریف به کار میرود، اما زغال به دلیل داشتن بافتی سست و نرم بسیار شکننده است و برای طرح های ظریف مناسب نمیباشد و بیشتر اوقات از پودر زغال برای پس زمینه های وسیع تر و بزرگتر استفاده میشود.
نکات پایانی
• تمرین مداوم: نقاشی سیاه‌قلم به مهارت بالایی نیاز دارد که تنها با تمرین مداوم قابل دست‌یابی است.
• دقت در سایه‌زنی: یکی از عناصر کلیدی در این سبک نقاشی، سایه‌زنی دقیق و متناسب با منبع نور است.
• صبوری: نقاشی سیاه‌قلم، یک هنر ظریف و نیازمند صبر است. از عجله در مراحل کار خودداری کنید تا نتیجه مطلوب‌تری به دست آید.
نتیجه گیری
نقاشی سیاه‌قلم یکی از هنرهای قدیمی و محبوب در دنیای هنر است که با استفاده از تکنیک‌های سایه‌زنی و ابزارهای خاص، میتوان تصاویر زیبایی خلق کرد. ابزارهایی مانند مدادهای گرافیتی و زغال طراحی، هر کدام مزایا و کاربردهای خاص خود را دارند و با انتخاب و استفاده صحیح از آن‌ها، میتوان به نتایج خیره‌کننده‌ای دست یافت.
امیدواریم این مقاله به شما کمک کرده باشد تا با این هنر زیبا و روش‌های آغاز آن بیشتر آشنا شوید.
